Dynamiczny rozwój mediów elektronicznych i ekspansja technologii informacyjno-komunikacyjnych dokonały przeobrażeń prawie we wszystkich dziedzinach naszego życia, tak w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Inaczej niż kilkanaście lat temu wygląda uczenie się, praca, a nawet spędzanie wolnego czasu. Dostrzegając pozytywne strony tych zmian wraz z biegiem czasu wyraźnie zauważamy wyzwania charakterystyczne dla cyfrowej cywilizacji, związane bezpośrednio z poszanowaniem godności człowieka, której nie można kupić, sprzedać, bądź innych pozbawić. Godność przynależy każdemu człowiekowi z samej natury, niezależnie od miejsca jego urodzenia, pochodzenia, poziomu życia, czy wykonywanego zawodu. Troska o rozwój technologii nie może zagubić prawdy o wielkości człowieka i jego pierwszorzędnej roli w świecie, także nowych technologii.

Rozwój technologii z jednej strony, z drugiej zaś zjawiska generujące niż demograficzny rodzą pytania o osoby starsze w cyfrowej cywilizacji. Na ile poszanowana jest ich godność i wypływające z niej nienaruszalne prawa, w tym prawo do rzetelnej informacji, równości wobec innych, solidarności z innymi, zdobycia kompetencji pozwalających w pełni funkcjonować w nowym dla nich świecie, bądź też rzeczywistości, w której trudno jest nadążyć za pojawiającymi się zmianami; jaka jest jakość życia osób starszych w czasie warunkowanym cyfrową cywilizacją?

W kontekście tych pytań niepokojąco brzmi opinia o wykluczeniu cyfrowym osób starszych. Zwolennicy tego stanowiska podkreślają, że rozwój technologii cyfrowych, coraz powszechniejsze ich wykorzystanie a często konieczność korzystania z nich w codziennym życiu – nauce, pracy, gospodarce, dostępie do informacji i wiedzy czy rozrywki, powoduje, że osoby, które z nich nie korzystają, są w coraz większym stopniu wykluczone społecznie. Warto podkreślić, że wykluczenie to powoduje nie tylko ograniczenia w dostępie do internetu oraz usług świadczonych drogą elektroniczną, ale pociąga za sobą wykluczenie społeczne i ekonomiczne. W największym stopniu dotyka ono osób starszych. Przyczyn tego zjawiska jest wiele i są one różnorodne. Podstawową jest brak dostępu do technologii – brak komputera, brak dostępu do internetu, ale także status ekonomiczny seniorów wynikający z niskich dochodów, uwarunkowania zdrowotne, wpływ środowiska, w jakim żyje osoba starsza. Innymi czynnikami są: brak umiejętności korzystania z rozwiązań cyfrowych i brak motywacji do korzystania z nich.

Główny Urząd Statystyczny w raporcie na temat jakości życia osób starszych, opublikowanym w lutym 2021 roku, ale zawierającym dane za rok 2018 (badania przeprowadzono przed pandemią), wskazuje, że “z wyników Badania spójności społecznej z 2018 r. wynika, że tylko 30% osób starszych (w wieku 65 lat i więcej) korzystało z Internetu w czasie 3 miesięcy poprzedzających badanie. Dla porównania, analogiczny odsetek dla całej populacji badanej (osoby w wieku 16 lat i więcej) wyniósł ok. 76%”.

W przypadku osób po 65 roku życia częściej deklarowali korzystanie z Internetu mężczyźni niż kobiety (odpowiednio 34% i 27% w ciągu 3 miesięcy do czasu badania). Jeszcze większe zróżnicowanie widać według miejsca zamieszkania. Różnice są dostrzegalne także w podziale na miasto- wieś: ( 39% mieszkańców miasta korzystało z Internetu w ciągu trzech miesięcy do momentu badania – na wsi 14%). Duże znaczenie ma wielkość zamieszkiwanego ośrodka. W dużych miastach seniorzy korzystają o wiele częściej z Internetu niż ci w pozostałych ośrodkach. Wartym odnotowania jest też fakt, że w największych miastach (500 tys. mieszkańców i więcej) wartość odsetka osób starszych korzystających z sieci była największa (blisko 60%). Stanowiło to w odniesieniu do pozostałych miast prawie dwa razy więcej (o ponad 33%). Dane wskazują, że osoby starsze w gospodarstwach wieloosobowych (ok. 31% korzystających) tylko nieznacznie częściej korzystały z Internetu niż w gospodarstwach jednoosobowych (ok. 28%). Odnotowano natomiast bardzo wyraźną różnicę w użytkowaniu Internetu pomiędzy osobami w przedziale wieku 65–74 lata (ok. 38%) a tymi w wieku 75 lat i więcej (ok. 15%). Wyniosła ona aż 23 p. proc.

Raport GUS wskazuje nie tylko skalę (nie) korzystania z Internetu przez osoby starsze, ale także określa przyczyny tego zjawiska. Najważniejszym powodem okazał się brak odpowiednich umiejętności korzystania z Internetu. Dotyczyło to prawie 44% osób w wieku 65 plus. W odniesieniu do całej populacji mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej odsetek osób niekorzystających w 2018 r. z Internetu z powodu braku odpowiednich umiejętności (innymi słowy z powodu braku kompetencji cyfrowych) wyniósł prawie 15%. Kobiety wśród osób starszych, zauważalnie częściej (niepełne 47%) niż mężczyźni (ok. 40%) wskazywały jako przeszkodę w korzystaniu z Internetu brak odpowiednich umiejętności. Bariera kompetencyjna częściej też dotyczyła osób starszych ze wsi (prawie 58%) niż z miast (ponad 36%), a w najmniejszym stopniu odnosiła się do osób starszych z największych miast (ponad 27%). Należy podkreślić znaczącą różnicę w tym względzie między osobami w wieku 65–74 lata (ponad 38%) a osobami najstarszymi w wieku 75 lat i więcej (prawie 55%). Ponad 35% osób starszych nie widziało potrzeby korzystania z Internetu (w ciągu ostatnich trzech miesięcy poprzedzających badanie), co w odniesieniu do ogółu badanych stanowiło prawie o 23 p. proc. więcej. Wyraźnie częściej na brak potrzeby korzystania z Internetu wskazywali starsi seniorzy (75 plus). Wśród osób w wieku 65–74 lata odsetek nie mających potrzeby korzystania z Internetu w ciągu 3 miesięcy poprzedzających badanie wyniósł ok. 32%, natomiast wśród osób w wieku 75 lat i więcej aż 41%.

Z badań GUS wynika, że najczęściej osoby starsze korzystały z Internetu dla pozyskiwania informacji. Prawie 24% osób starszych czytało wiadomości, gazety lub czasopisma informacyjne. Wyszukiwania informacji związanych ze zdrowiem oraz informacji o produktach, usługach i ich cenach stanowiło około 22–21%. Relatywnie dość częste było korzystanie z Internetu w obszarze interpersonalnej komunikacji internetowej. W ramach tego obszaru ok. 18% osób starszych wysyłało i odbierało pocztę elektroniczną, a blisko 11% telefonowało za pomocą sieci lub korzystało z kamery internetowej. Prawie 7% korzystało z komunikatorów internetowych takich jak Messenger, Gadu-gadu, Tlen itp. Stosunkowo wyraźnie zaznaczył się też obszar związany z dokonywaniem transakcji przez Internet. Prawie 16% osób starszych korzystało z bankowości internetowej. Ponad 9% osób starszych dokonywało zakupów dzięki takim portalom jak np. Allegro, eBay lub w sklepach internetowych oraz korzystało z serwisów związanych z podróżowaniem lub zakwaterowaniem. Ok. 8% osób starszych korzystało z możliwości, jaką daje Internet w sprawach urzędowych w kontaktach z administracją publiczną, a także korzystało z Internetu w celu wyszukiwania informacji niezbędnych do nauki lub pracy. Co dwudziesta osoba starsza (ok. 5%) korzystała z Internetu w celu odtwarzania i pobierania filmów oraz słuchania muzyki.

Wśród czynników warunkujących jakość życia, oprócz procesów bezpośrednio związanych z cyfryzacją, uwzględnia się również inne, w tym: kondycję psychofizyczną, materialne warunki życia, relacje społeczne, ilość wolnego czasu oraz możliwość spędzania go zgodnie z preferencjami. Nie można pominąć także bardzo ważnych sfer wartości oraz duchowości, które dla znaczącej części społeczeństwa związane są z życiem religijnym. Opinię tę – wyrażoną w przedmowie do wspomnianego wyżej Raportu Głównego Urzędu Statystycznego, potwierdzają badania przeprowadzone w województwie mazowieckim w ramach projektu badawczego „Łagodzenie skutków pandemii wśród grup wysokiego ryzyka – osoby 60+” (UKSW i IPiSS). Ilościową część badania oparto na analizie informacji pozyskanych od respondentów mających 60 lub więcej lat zamieszkujących województwo mazowieckie. W trakcie badania przeprowadzono 800 ankiet telefonicznych (CATI). W celu rozpoznania optyki osób w wieku 60+, seniorom biorącym udział w badaniu zaprezentowano w sposób rotacyjny listę 11 spraw związanych z codziennym życiem i poproszono o wybór trzech dla nich najważniejszych. Wybory te posłużyły do przygotowania rankingu porządkującego elementy kafeterii odpowiedzi: od najczęściej wybieranych (pozycja 1) do najrzadziej (pozycja 11). Wyodrębniono następujące elementy: stan zdrowia, samodzielność w codziennych czynnościach, dostęp do opieki zdrowotnej, sytuacja finansowa, warunki mieszkaniowe, praca, kontakt z rodziną, kontakt ze znajomymi/sąsiadami, samotność, i inne. Zdecydowanie najczęściej – spośród zaprezentowanej listy – wybieraną przez respondentów odpowiedzią był stan zdrowia (wskazywany przez 82,4% pytanych). Drugą pozycję rankingu zajęła – wskazywana przez 51,3% respondentów – samodzielność w codziennych czynnościach, zaś trzecią: kontakt z rodziną (44,9%). Czwartą pod kątem liczby wskazań najważniejszą sprawę codziennego życia dla seniorów stanowiła sytuacja finansowa. Wybrany przez ¼ respondentów dostęp do opieki zdrowotnej zajął 5 pozycję.

Wydaje się, że zaprezentowana osobom badanym lista była dobrze dopasowana do grupy – jedynie 3,8% osób (wskazujących odpowiedź „inne”) nie znalazło na niej pasującej pozycji. Do listy – od siebie – seniorzy dodali m.in.: dobrą komunikację miejską, miłość, spokój, relaks, wiarę, samorealizację, rozwijanie swoich pasji, uczestnictwo w kulturze, rozwój duchowy i fizyczny, porządek w domu i pracy, pomoc innym, organizację opału dla domu oraz opieki dla współmałżonka.

Rankingi przygotowane dla każdej z płci osobno pozwalają zauważyć, że – choć w przypadku pierwszych pięciu pozycji hierarchia ważności spraw życia codziennego jest taka sama dla obu płci – seniorki przykładają większą wagę do warunków mieszkaniowych, niż seniorzy. Nieco mniej ważne są dla nich z kolei kontakty ze znajomymi i praca.

Prowadzona dotychczas refleksja nie pozostawia wątpliwości, że uwarunkowania determinowane cyfrową cywilizacją dla ludzi starszych stanowią w wielu przypadkach duże wyzwanie. Jednym z warunków zmiany takiego stanu rzeczy może być edukacja ukierunkowana na budowanie motywacji i kształtowanie umiejętności w korzystaniu z rozwiązań cyfrowych. Niemniej ważne jest umożliwienie dostępu do technologii. Warto jednak zauważyć, że rozwój technologii cyfrowych wychodzi naprzeciw potrzebom współczesności, wskazanym w prowadzonych badaniach. Chodzi między innymi o szersze wykorzystanie technologii cyfrowych w opiece nad pacjentem, czy budowanie więzi międzypokoleniowej i relacji z rówieśnikami. Internet może też się stać znakomitym narzędziem np. w znalezieniu pracy. W każdym jednak rozwiązaniu wpisującym się w cyfrową cywilizację – dedykowanym osobom starszym, nie może zabraknąć odniesienia do godności osoby. Przy dynamicznym rozwoju technologii koniecznym jest zauważenie pierwszorzędnej roli edukacji humanistycznej, która dogłębniej pomoże zrozumieć, że deptaniu ludzkiej godności przeciwstawia się poczucie prawdziwej sprawiedliwości; antidotum na współczesny materializm i pogoń za zyskiem jest wolność wobec dóbr materialnych; dla egoizmu i indywidualizmu generujących gwałtowne napięcia i konflikty w społeczeństwie alternatywą jest miłość[1].

[1] Por. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska „Familiaris consortio”, Rzym 22.11.1981, wydanie polskie Wrocław 1994, 37.